SHAIRI

Shairi ni sehemu ya fasihi . Mashairi ni
tungo zenye kutumia mapigo ya silabi kwa utaratibu maalumu wa kimuziki kwa kutumia lugha ya mkato, lugha ya picha na tamathali za semi .
Mashairi huweza kuandikwa au kutungwa kulingana na jinsi yanavyoonekana. hii ina maana kuwa, mashairi huweza kutofautishwa kwa
idadi ya mishororo, jinsi maneno yalivyopangwa, urari wa vina na kadhalika.
Kuna mashairi yanayofuata taratibu za
kimapokeo , yaani yanazingatia taratibu za urari na vina, mizani , idadi sawa ya mistari, vituo na beti.

Mashairi huwa na mizani 14 au 16 katika kila mstari, yaani mizani 7 au 8 kwa kila kipande cha mstari.
Pia kuna mashairi yasiyofuata utaratibu huo wa kimapokeo na huitwa mashairi ya kimamboleo. Mashairi haya mara nyingi huwa ni nyimbo.
Mfano
Tulopeleka bungeni, wamegeuka nyang'au,
Mafisadi kama nini, baladhuli mabahau,
Wanavunja mpini, konde wamelisahau,
Zamani na siku hizi, mambo sivyo yavyokuwa.
Mwalimu mwana elimu, asiyekujua ni nani?
Kwake ilete elimu, liyopewa na Maanani,
Watu wote wafahamu, hapingiki hasilani,
Adharauye mwalimu, kapungua akilini.

Aina za mashairi
Kuna aina kuu mbili za mashairi, nazo ni kama zifuatavyo:

(i) Mashairi ya kimapokeo
Vilevile huitwa mashairi funge - ni mashairi yanayozingatia kanuni za muwala/urari (ulinganifu) wa mizani, vina, idadi ya mistari katika kila ubeti na kituo katika shairi.

(ii) Mashairi ya kimamboleo
Haya ni mashairi yasiyozingatia kanuni za kimapokeo, yaani, hayazingatii kanuni za muwala/urari (ulinganifu) wa mizani, vina, idadi ya mistari katika kila ubeti na kituo katika shairi. Mashairi haya pia huitwa mashairi huru / mashairi ghuni / mashairi ya kisasa / masivina /
mapingiti.

Mizani
Mizani ni ulinganifu wa idadi ya silabi katika kila kipande au mistari ya ubeti wa shairi. Mara nyingi mashairi ya kimapokeo huwa na mizani nane (8) kwa kila kipande na mizani kumi na sita (16) kwa kila mstari (mshororo).

Vina
Vina ni silabi zenye sauti ya namna moja zinazotokea katikati au mwishoni mwa kila mshororo wa kila ubeti wa shairi. Hivyo basi kuna vina vya kati na
vina vya mwisho .

Ubeti
Ni fungu la mistari lenye maana kamili. Ubeti unaweza kulinganishwa na aya katika maandiko ya kinathari. Mara nyingi ubeti huishia katika kituo. Ubeti mmoja unaweza kuwa na:

Mstari mmoja (tamonitha )
Mistari miwili (tathiniya/ tathinia/uwili): shairi hili huwa na mishororo miwili katika kila ubeti. vina vyake vyaweza kuwa na mtiririko.

Mistari mitatu (tathilitha ): shairi hili huwa na mishororo mitatu katika kila ubeti. vina vyake huenda vikawa na urari.

Mistari mine (tarbia ): shairi la aina hii huwa na mishororo minne katika kila ubeti. mara nyingi shairi hili hugawanywa katika sehemu mbili, ukwapi na utao. mshororo wa kwanza wa shairi hili huitwa kipokeo, wa pili huitwa mloto, wa nne huitwa kibwagizo. kibwagizo huwa kinarudiwarudiwa katika kila ubeti.

Mistari mitano (takhmisa ): hili ni shairi lenye mishororo mitano katika kila ubeti

Mistari zaidi ya mitano (sabilia ), kwa mfano: tasdisa huwa na mishororo sita katika kila ubeti, tathmina huwa na mishororo minane katika kila ubeti, ukumi huna na mishororo kumi katika kila ubeti.

Aina za mashairi jinsi yanavyojitokeza:

1. Kikwamba ni aina ya shairi lililo na kibwagizo ambacho ni kifupi ukilinganisha na ile mishororo mingine. hili huweza kuuchukuwa mfumo wa mashairi yale mengine.
2. Ngonjera: shairi hili huhusisha waimbaji zaidi ya mmoja ambao uimbaji wao huwa katika mfumo wa majibizano.
Kituo
Ni mstari (mshororo) wa mwisho katika kila ubeti wa shairi ambao huonesha msisitizo wa ubeti mzima au shairi zima. Wakati mwingine kituo huitwa
kibwagizo/ korasi/ mkarara/ kiitikio.

UHAKIKI WA KAZI ZA FASIHI

Imetayarishwa na Mwl.Safari Albert.J,
Simu:+255 715 803 005
barua pepe:salbertode@yahoo.com

Uhakiki ni kazi au kitendo cha kutafakari, kuchambua na kufafanua kazi ya fasihi ili kuweka bayana maadili na ujumbe uliomo katika kazi ya fasihi. Hivyo mhakiki sharti asome kazi ya fasihi andishi au kusikiliza masimulizi kwa makini ili aweze kuyahakiki

Mhakiki ni mtu anayejishughulisha na kazi za kisanaa hususan za kifasihi za wasanii asilia. Mhakiki ni mchambuzi na mfafanuzi wa kazi za kifasihi. Ni jicho la jamii kwani ndiye agunduaye mazuri yaliyomo katika kazi hiyo, hali kadhali mabaya (hatari) yaliyopo katika maandishi hayo kwa jamii husika .

Mhakiki ni bingwa wa kusoma na kuchambua vipengele vya fani na maudhui katika maandishi ya fashihi. Kwa mantiki hiyo mhakiki ni chombo madhubuti cha jamii inayohusika cha kuleta maendeleo katika jamii. Kwa kuzingatia haya anawajibika kuwa mwaminifu, mkweli, asiyeogopa kuweka wazi ubaya uliomo katika maandishi ya mwandishi asilia, na asiyependelea waandishi Fulani Fulani kwa sababu zisizona maslahi kwa jamii. Pamoja na hayo uhakiki wa kazi za fasihi unaambatana na mambo yafuatayo:

(a)Kuisoma kazi ya fasihi kwa makini na kuielewa

(b)Kuchambua vipengele vya fani na maudhui katika kazi hiyo

(c)        Kueleza ubora na udhaifu wa matumizi ya vipengele vya fani na maudhui katika kazi hiyo.

Kwa mujibu wa maelezo hayo ni wazikuwa mhakiki anabeba dhima zifuatazo:

1.Kuchambua na kuweka wazi funzolitolewalo na kazi ya fasihi.

2.         Kuchambua na kufafanua taswira (picha za kisanii) zilizotumika katika kazi ya mwandishi.

3.         Kumshauri na kumtia moyo mwandishi ili afanye kazi bora zaidi (hivyo mhakiki                pia ni mwalimu wa mwandishi)

4.         Kumwelekeza na kumchochea msomaji kusoma na kupata faida zaidi ya ambayo               angeipata pasipo dira ya mhakiki (mhakiki ni mwalimu na daraja kati ya                     mwandishi na jamii)

5.         Kuhimiza na kushirikisha fikra za kihakiki katika kazi za fasihi.

6.         Kukuza kiwango cha utunzi na usomaji wa kazi za fasihi.

7.         Kutafuta na kuweka sawa nadharia za fasihi teule.

8.         Kuthamini na kuheshimu kazi za waandishi kwa kuzitendea haki

VIGEZO VYA UHAKIKI

Kwa kuzingatia kwamba fasihi husawiri jamii katika mfumo mzima wa maisha ya jamiii hiyo mathalani shughuli zinazofanywa katika jamii husika, basi si budi kuzingatia yafuatayo katika kupima kazi ya fasihi:

(i)         Ukweli wa mambo yanayoelezwa – mhakiki kama hakimu na daraja atajiuliza, je,               ni kweli yaliyoelezwa katika kazi hiyo yanatendeka? Kama anahakiki habari             kuhusu ubakaji au rushwa – Anapaswa kujiuliza, Je ni kweli mambo hayo yapo                     katika jamii ya Tanzania?

(ii)        Uhalisia wa watu, mazingira na matukio katika jamii. Hapo mhakiki analinganisha wahusika wa  kazi husika na watu halisi ili kuona kama jamii zungumziwa ina watu wanaotenda kama wahusika waliotumika. Mfano habari inaeleza kuwa mganga wa kienyeji aliwapaka dawa watoto wakawaona wachawi,             mhakiki anaweza kujiuliza kama kweli hilo linaweza kutokea katika jamiii husika.

(iii)       Umuhimu wa kazi hiyo kwa jamii husika lazima uzingatiwe. Jambo linalozungumzwa linaweza kuwa la kweli na linalihalisika lakini lisiwe na umuhimu mkubwa katika jamii kiasi cha kuvuta utayari wa jamii hiyo.

vigezo hivi ndivyo vitumikavyo kupimia vipengele vya maudhui,(dhamira, ujumbe, migogoro, mafunzo na falsafa). Na vipengele vya fani, (muundo, mtindo, matumizi ya lugha, wahusika, na mandhari)

Kwa mfano;

Hadithi inayosifu maisha ya vijijini na kuwashauri vijana wasikimbilie mijini, lazima ipimwe kwa kuzingatia ukweli uliopo vijijini. Mhakiki atajiuliza maswali ya dhamira, mafunzo, migogoro, ujumbe na falsafa kama haya:- Je, ni kweli kuwa wanavijij wana maisha bora kuliko mjini? Je, wanavijiji wanahuduma za lazima kama hospitali zenye waganga na dawa? Je, wanavijiji wana maji salama kwa ajili yao, mifugo na mazao yao? Je, mazao ya wanavijiji yananunuliwa kwa fedha taslimu na mapema? Je, wanavijiji hawa bughudhiwi na wezi, waporaji n.k?

Hali kadhalika mhakikia atajiuliza  maswali kadhaa kuhusu kukimbilia mijii, kwa mfano; Je kijana anapokimbilia mjinii ana uhakika wa kupata kazi? Je, kazi kama kuuza machungwa au karanga mijini ni shughuli inayoweza kumkimu huyo kijana? Na Je, vijana wasio na kazi mijini hawalazimiki kuiba au kufanya uhalifu mwingine?

Hatimaye mhakiki atajiuliza maswali kuhusu ufumbuzi unaopendekezwa na mwandishi katika kazi yake, mfano tunaozungumzia mhakiki atajiuliza, je, mwandishi anashauri nini licha ya kusema vijana wabaki vijijini? Je, ni mambo gani anayopendekeza mwandishi kuhusu kuinua shughuli za kiuchumi vijijini? Je., suluhu la mwandishi (mapendekezo) linawezekana (ni yakinifu) au ni la kinjozi tu (la kidhanifu). Msingi wa maswali yote haya ni kujaribu kutambua ukweli, uhalisi na umuhimu wa kauli za mtunzi.

Katika uhakiki wa fani, vipengele vya fani huangaliwa jinsi vilivyotumika na kupima usahihi wake kimatumizi, na hapa maswali huweza kuwa hivi:

-Je, kazi husika ina muundo gani?

-Wahusika wamechorwaje?

-Je, wahusika wanahalisika katika jamii husika?

-Je,mpangilio wa maneno unavutia wahusika?

-Matumizi ya tamathali mbali mbali yanatosheleza haja?

-Misemo na methali zilizotumika zinafaaa hapo zilipotumika au zimepachikwa tu?

VIPENGELE VYA FANI NA MAUDHUI KATIKA KAZI ZA FASIHI ANDISHI:

Riwaya na tamthiliya:

A. Maudhui.

Maudhui katika kazi ya Fasihi ni jumla ya mawazo yote yanayozungumziwa pamoja na mtazamo wa mwandishi juu ya mawazo hayo. Maudhui hujumlisha mawazo, pamoja na mafunzo mbali mbali yaliyomsukuma msanii hadi kutunga kazi Fulani ya Fasihi.

Vipengele vya maudhui:

1.         Dhamira

Hili ni wazo kuu au mawazo mbali mbali yanayojitokeza katika kazi ya fasihi ambayo mwandishi huyajengea hoja. Dhamira hutokana na jamii na zipodhamira kuu na dhamira ndogo ndogo. Dhamira kuu ni zile za kisiasa, kiuchumi na kiutamaduni. Dhamira kuu ndicho kiini cha kazi ya fasihi na dhamira ndogondogo ni zile zinazoambatana na dhamira kuu.

2. Migogoro

Migogoro ni mivutano na misuguano mbali mbali ambayo huibuliwa na mwandishi katika kazi ya fasihi. Mgogoro kati ya wahusika ama vikundi vya wahusika, familia zao matabaka yao n.k. Migogoro hii mara nyingi hujikita katika mahusiano ya kijamii na ndipo tunapata migogoro ya :

(a)        kisiasa

(b)        kiuchumi

(c)        kiutamaduni

(d)       kinafsia (kifikra)

3.         Ujumbe na maadili

Ujumbe katika kazi ya fasihi ni mafunzo mbali mbali yapatikanayo baada ya kuisoma kazi ya fasihi. Ujumbe huwa sanjari na maadili mbali mbali ambayo mwandishi amekusudia jamii iyapate.

4.         Mtazamo

Ni hali ya kuyaona mambo katika maisha kwa kuzingatia mazingira             aliyonayo msanii mwenyewe. Wasanii wana mitizamo ya aina mbili:

(a)Mtazamo wa kiyakinifu – mtazamo huu ni ule wa kuyaangalia mambo    waziwazi na kuyaelezea kwa jamii kupitia kazi za kifasihi. Msanii anayeunga mkono mtazamo huu huutazama ulimwengu au mazingira yanayomzunguka binadamu kisayansi na hivyo huelezea mambo katika uhalisia wake.

(b)        Mtazamo wa kidhanifu – msanii mwenye mtazamo wa kidhanifu hujadili mambo na kuyatolea masuluhisho yaliyoegemea katika kudhani tu pasipokuzingatia uhalisia wa mambo. Huchukulia ulimwengu kama kitukinachobadilika kulingana na matakwa ya Mungu

5.         Falsafa:

Huu ni mwelekeo wa imani ya msanii. Msanii anaweza kuamini kuwa,        mwanamke si kiumbe duni kama wengine wanavyoamini au, kwa wale wapinga usawa, wanaweza kuwa na falsafa ya kumwona mwanamke kuwa kiumbe duni au chombo cha starehe.

Hivyo falsafa inatakiwa ichambuliwe kwa kuzingatia jinsi kazi hiyo ilivyoutazama ulimwengu na kuueleza ukweli juu ya mambo mbali mbali na ukweli huo lazima uhusishwe na binadamu.

6.         Msimamo:

Hii ni hali ya mwandishi kuamua kushikilia na kutetea jambo Fulani bila                 kujali kuwa jambo analolishikilia linakubalika au la.

Misimamo ya mwandishi huweza kuwekwa katika makundi (kategoria) matatu:

(a)Msimamo wa  kimapinduzi – mwandishi mwenye msimamo huu huyajadili masuala / matatizo yanayoihusus jamii yake na            kuonesha bayana – mbinu (njia) za kuondokana na matatizo hayo

(b)Msimamo usio wa kimapinduzi,  mwandishi mwenye msimamo huu huwa na asili ya woga inayomfanya kuyajadili mambo kwa kufichaficha na hivyo kushindwa kuleta athari chanya katika mapinduzi.kutokana na kutoonesha bayana masuluhisho ya matatizo aliyoyajadili.

7. Mtazamo

Ni jinsi msanii anavyoyatazama mambo katika ulimwengu wa kifasihi. Hapa tunapata mitazamo ya aina mbili.

(a)          Mtazamo wa kiyanifu ambao unaegemea katika kuyajadili mambo kiuhalisia, msanii mwenye mtazamo huu hujadili mambo kama yanavyojitokeza katika jamii. Kwa ujumla mtazamo huu hushadadiwa sana na wanasayansi ambao huhitaji kuthibitisha kila kitu kisayansi.

(b)          Mtazamo wa kidhanifu, huu una misingi yake katika kudhani kuwa Mungu ndiye suluhisho la kila kitu hivyo waandishi wenye mtazamo huu hujibainisha wazi kupitia kazi zao hasa kwa kujadili mambo kiujumlajumla mathalani “kuon a kuwa mapenzi bora ndiyo suluhisho la matatizo katika jamii” huu ni mtazamo wa kidhanifu.Wengi wa wanadini hufuata mtazamo huu.

B: Fani

Fani katika fasihi ni ule ufundi wa kisanaa anaoutumia msanii katika kufikisha ujumbe wake kwa jamii inayohusika.

VIPENGELE VYA FANI

1.         Muundo

Ni mgawanyo, mpangilio na mtiririko wa kazi hiyo kwa upande wa visa      na matukio. Ni jinsi msanii wa kazi ya fasihi alivyoifuma, kuiunda na kuunganisha tukio moja na lingine, sura moja na nyingine, ubeti na ubeti, na hata mstari wa ubeti na mwingine.

AINA ZA MIUNDO:

(a) Muundo wa moja kwa moja/msago

Huu ni muundo wa moja kwa moja ambao matukio huelezwa kwa kuanza  la mwanzo hadi la mwisho. Kwa mfano, mhusika huzaliwa, hukua, huchumbia au huchumbiwa, huoa au huolewa, huzaa watoto, huzeeka, hufa. Riwaya ya  “Kuli”imetumia muundo huu. Katika riwaya tunamwona Rashidi, akizaliwa, akiwa,           anaanza kazi, anaoa, anaanza harakati za kudai haki za makuli namwisho anafungwa.

(b)        Muundo wa kioo/rejea

Huu ni muundo unaotumia mbinu rejeshi ambayo huweza ama         kumrudisha nyuma msomaji wa kazi ya fasihi katika mpangilio wa matukio yake au kuipeleka mbele hadhira ya kazi hiyo. Riwaya ya “Zaka la Damu” imeutmia muundo huu.

(c)        Muundo wa rukia

Huu ni muundo ambao visa na matukio hurukiana. Katika muundo huu kunakuwa na visa viwili ambavyo hurukiana katika kusimuliwa kwake, na mwisho visa hivi huungana na kujenga kisa kimoja. Mfano Njama.

2.         Mtindo:

Mtindo katika kazi ya fasihi ni ile namna ambayo msanii huiwasilisha kazi yake kwa jamii. Ni upangaji wa fani na maudhui katika kazi ya fasihi kwa njia ambayo hudokeza upekee wa mwandishi.

Dhima ya mtindo

·         Humwezesha msomaji kujua hisia za mwandishi juu ya aliloliandika.

·         Hudokeza kiasi cha hisia na mwamko wa wahusika katika hadithi.

·         Kuonesha mtiririko (muwala) wa matukio.

·         Kuumba ulimwengu ambao utabeba maono ya msanii. Lengo ni kuepusha mifarakano inayoweza kujitokeza. Kwa mfano, katika riwaya ya “Kusadikika” ambayo imeumbiwa ulimwengu ulioko angani na nchi inayoelea.

Katika mtindo huangaliwa:

-Matumizi ya lugha

-Nafsi zilizotumiwa

-Matumizi ya monolojia (maelezo/ masimulizi) na dialojia (majibizano).

-Mbinu ya kutumia tanzu nyingine za fasihi simulizi

-Matumizi ya hadithi ndani ya hadithi

-Matumizi ya barua n.k.

Jambo la msingi katika mtindo ni lugha, na ndiyo inayotofautisha fasihi na sanaa nyingine kama vile uchoraji, uchongaji, usukaji, ufinyazi n.k. Msanii wa fasihi chombo chake (nyenzo) ni lugha.

3.         Wahusika:

Wahusika ni watu, vitu ama viumbe waliokusudiwa kubeba dhamira mbalimbali kwa lengo la kuwakilisha tabia za watu katika kazi ya fasihi.

Aina za Wahusika:

(a)        Wahusika Wakuu:

Hawa ni wale ambao wanajitokeza kila mara katika kazi za fasihi, hutokea tangu mwanzo hadi mwisho. Wahusika hawa hubeba kiini cha dhamira kuu na maana ya hadihti yote. Vituko, visa na matendo yote hujengwa         kuwahusu au kutokana nao. Mara nyingi jambo hili limewafanya wahusika wakuu wa kazi ya fasihi wawe “midomo” ya wasanii, na pia vipaza sauti vya watunzi wa kazi za fasihi. Wahusika wakuu hasa wameelezwa kwa  mapana na marefu juu ya maisha na tabia zao ili kuukamilisha unafsi wao.

(b)        Wahusika wadogo / wasaidizi

Hawa hujitokeza hapa na pale katika kazi ya fasihi ili kuukamilisha ulimwengu wa kazi hiyo. Hawa husaidia kuijenga dhamira fulani katika kazi ya fasihi na hasa hubeba dhamira ndogo na kwa minajili hiyo huitwa wahusika wadogo ingawa wakati Fulani husaidia kujenga na kuikamilisha dhamira kuu.

(c)        Wahusika wajenzi:

Hawa ni wahusika ambao wamewekwa ili kukamilisha dhamira na maudhui Fulani, kuwajenga na kuwakamilisha wahusika wakuu na wasaidizi. Wahusika wakuu na wadogo huweza kuwekwa katika aina tatu:

(i)         Wahusika Bapa;

Hawa ni wahusika ambao hawwabadiliki kitabia wala          kimawazo kulingana na mazingira au matukio ya wakati wanayokutana nayo. Wahusika bapa huweza kugawanywa kwenye makundi mawili:

Wahusika Bapa – sugu-

Hawa huwa sugu katika hali zote, kiasi kwamba hata tuwaonapo mahali pengine hali zao ni zile zile, wao ndio huhukumu hushauri na kuongoza tu na si vinginevyo wanakuwa kama madikteta. Mfano” Bwana Msa” katika riwaya ya “Mzimu wa watu wa kale” ya M.s. Abdulla.

Wahusika bapa – vielelezo –

Hawa pamoja na kutobadilika kwao, hupewa majina aghalabu ya kiishara ambayo – humfanya msomaji aelewe tabia na matendo yao. Mfano: “Waziri Majivuno”, “Adili”, Utubora” na “Karama” katika kazi za “Shaaban Robert” ni mfano wa wahusika bapa wala, kiasi ambacho anaondoa sehemu zote za sifa za wahusika huyo.

(ii)        Wahusika duara / mviringo

Hawa ni wahusika ambao hubadilika kitabia, kimawazo ama kisaikolojia. Maisha yao hutawaliwa na hali halisi yamaisha. Hivyo wanavutia zaidi kisanii, kwani husogeza hadithi ielekee kwenye hali ya kutendeka au kukubalika na jamii.Mfano, (Rose mistika) , Josina (pepo ya mabwege)

(iii)       Wahusika shida / foili

Hawa ni wahusika ambao huandamwa na shida, misukosuko na taabu na wahusika hawa hutokea kati ya wahusika bapa na duara. Wahusika shida huwategemea wahusika duara au bapa ili waweze kujengeka. Mfano: “Najum” katika riwaya y’’ Mzimu wa Watu wa Kale’’ na m.s Abdulla.

4.         Matumizi ya lugha

Lugha ndiyo njia (nyenzo) aitumiayo msanii wa fasihi kuyaelezea mambo mbali mbali yahusuyo jamii kwa njia ya ubunifu na usanii. Hivyo lugha ndiyo             mzizi wa kazi ya fasihi na bila yenyewe kuwapo haiwezekani kuwa na fasihi.

Vipengele vya lugha

(i)         Methali

Methali ni tungo fupi zenye hekima na busara ndani yake ambazo hutumika kama kiungo cha lugha kwa lengo la kufunzia na kupenyeza  hekima kwa jamii kupitia fashi.

Methali pia hutumika kujenga mandhari ya kiutamaduni ya kuaminika kuhusu jamii itumiayo methali hizo. Hivyo huweza kusemakuwa pale ambapo methali zimetumika katika kazi mbali mbali za fasihi, nyingi zimejenga fani na maudhui ya kazi hizo.

(ii)        Misemo na nahau

Matumizi ya misemo na nahau katika kazi za fasihi hushabihiana     sana na yale ya methali. Misemo na nahau hutumika kwa madhumuni anuai kama vile kutambulisha mazingira, na wakati husika wa kazi hiyo, lakini pia kupamba kazi ya fasihi pamoja na kuitajirisha lugha ya msanii katika Kazi yake.

(iii)       Tamathali za semi

Tamathali za usemi ni maneno ambayo hutumiwa na wasanii wa fasihi ili kutia msisitizo, nguvu na maana katika kazi zao, hali kadhalika kuboresha mtindo wa kazi zao. Wakati mwingine huwa na lengo la kupamba kazi ya fasihi na kuongeza utamu wa lugha. Kuna aina nyingi zatamathali za usemi kama ifuatavyo;

(a)Tamathali za mafumbo

Dhihaka (sarcasm)

Hii ni tamathali ya dharura na ina lengo la kumweka mtu katika hali duni kupita kiasi, lakini kwa mbinu ya mafumbo

Mfano:

“Adella alikuwa msichana msafi sana. Ndiyo maana kila, mara alipata kupaka mafuta yaliyonukia na kukaribisha  nzi  walioleta matatizo makubwa”.

Tafsida (Euphemism)

Hii hupunguza ukali wa maneno au utusi katika usemi

Mfano:

-Kujisaidia au kwenda haja badala ya kunya au kukojoa.

-Kuaga dunia badala ya kufa n.k

Kejeli / shitizai (Irony)

Hii imekusudiwa kuleta maana iliyo kinyume na ile iliyokusudiwa ama kinyume na ukweli ulivyo. Lengo lake ni kutaka kuzuia matatizo na migongano pindi itumikapo kwa lengo maalumu la kufundisha na kuasa.

Mfano:

-Mtu ni mchafu, lakini anaambiwa –sijamwona mtu msafi kama                   wewe.

-Mtu ni adui, lakini anambiwa – wewe ni rafiki mpenzi

-Mtu ni mweusi kama mkaa – anaitwa cheupe.

Kijembe / kiringo (Innuendo)

Huu ni usemi wa mzunguko, ni usemi wa kimafumbo wa kumsema mtu kwa ubaya.

(b)Tamathali za mliganisho

Sitiari (Metaphor)

Ni tamathali inayolinganisha matendo, vitu au tabia ya vitu vyenye maumbile tofauti bila kutumia viunganishi linganishi

Mfano:

-Maisha ni moshi

-Pesa ni maua

-Penzi upepo

-Misitu ni uhai

Tashibiha (simile)

Tamathali inayolinganisha vitu kwa kutumia maneno kama vile mfano wa, kama, mithili ya , sawa na , n.K

Mfano

-Ana sauti tamu sawa na ya chiriku

-Ana maringo kama twiga

-Ananyata mithili ya kinyonga

-Ana ng’ang’ania kama kupe.

Tashihisi (personification)

Tamathali hii huvipa vitu sifa walizonazo binadamu (hupewa uwezo walionao binadamu)

Mfano:

-Mvua iliponyesha misitu ilipiga makofi

-Mawimbi yalitabasamu  kwa upepo wa kusi.

Lakabu

Katika tamathali hii uhusiano wa maneno mawili kisarufi hugeuzwa na pengine huwekwa kinyume na taratibu za kisarufi zilivyo

Mfano:

-Baridi kali ilimkaribisha (lakini mtu ndiye mwenye uwezo wa kukaribisha)

-Giza liliwapokea walipokuwa wakiingia pangoni

(c)Tamathali za msisitizo na nyinginezo

Mubaalagha (Hyperbole)

Hii hutia chumvi kuhusu uwezo wa viumbe, tabia zao na hata sifa zao kwa madhumuni ya kuchekesha au kusisitiza

Mfano:

-Loo! Hebu muangalie mrembo yule! Ana mlima wa kiuno

-Tulimlilia Nyerere hadi kukawa na bahari ya machozi

-Mrembo yule hubeba kila aina ya silaha na huwatia wazimu wanaume wote anaokutana nao.

Taashira / metonumia (metonymy)

Katika tamathali hii jina la sehemu ya kitu kimoja au la kitu kidogo kinachohusiana na kingine kikubwa hutumiwa kuwakilisha kitu kamili.

Mfano:

-Jembe huwakilisha mkulima

-Kutabasamu huwakilisha furaha

-Mvi huwakilisha uzee

-Kalamu huwakilisha mwanafunzi / msomi.

Majazi

Hii ni aina ya sitiari ambayo itajapo sehemu tu ya kitu hapo hapo sehemu hiyo huashiria na kuwakilisha kitu hicho.

Mfano:

Roho – mtu

-Masikini, ajali ile ilipoteza roho tano hapo hapo]

Taniaba (Antonomasia)

Hii ni tamathali ambayo kwayo jina la mtu binafsi hutumiwa kwa watu wengine wenye tabia, mwenendo, hali au kazi sawa na ya mtu huyo.

Mfano:

-Yesu – mkombozi

-Yesu wa kwanza wa Afrika alikuwa Kwame Nkrumah

-Nyerere alikuwa Yesu wa kwanza Tanzania

Tabaini (antithesis)

Hii ni usemi unaosisitiza jambo kwa kutumia maneno ya ukinzani (unyume)

Mfano:

-Mwanadamu hupanga Mungu hupanga

-Amekuwa mrefu si mrefu, mfupi si mfupi ni wa kadiri

-Usimwamini mtu, yu acheka machoni, rohoni ana mabaya.

(d)Mbinu nyingine za kisanaa

Takriri (Tautology)

Hapa yanakuwepo marudio kwenye sentensi au kwenye usemi na lengo ni kusisitiza

Mfano:

-Dunia ni ngumu jamani, ni ngumu

-Haba na hapa hujaza kibaba

Mdokezo (Aposiopesis)

Hapa msemaji au mwandishi hukatiza maneno au huacha maneno bila kutaja kitu au maneno ambayo kwa  kawaida ni wazi na huweza kujazwa kwa ubunifu.

Mfano:

-Ally alipokuwa analia alisema………………

-Watu wengi huambukizwa ukimwi kwa kushiriki ………………

Tashtiti (Rhetorical Questions)

Ni mbinu ya kuuliza maswali kwa jambo ambalo majibu yake yanafahamika.

Mfano:

-Asha na uzuri wake amekufa?

-Loo! Asha ametutoka?

-Hatakuwa nasi tena?

Nidaa (!)

Huu ni msemo unaoonesha kushangazwa na jambo Fulani. Msemo huu huambatana na alama ya kushangaa

Mfano:

-Baba ndiye amefariki!

-Ah! Havijawa nimekutoroka!

-Hakika nitakupenda!

Mjalizo (Asyndeton)

Hapa huwa ni mfuatano tu wa maneno yasiyo na viunganishi vyovyote bali hutengwa kwa alama ya mkato(,)

Mfano:

-Nilikaa, nikasubiri, nikachoka

-Nilipanda, nikapalilia, nikavuna, nikauza, nikajenga nyumba.

Tanakali sauti (onomatopeia)

Ni mbinu ya kuiga sauti za milio mbali mbali. Milio hii ni ya wanyama, magari, vitu n.k

Mfano:

-Alitumbukia majini chubwi!

-Alidondoka chini pu!

(e)        Taswira

Ni picha zinazojitokeza ndani ya mawazo ya msomaji au msikilizaji wa kazi ya fasihi. Matumizi mazuri ya taswira na ishara hutegemea ufundi wa yanayomzunguka yeye na jamii yake pamoja na historia za maisha                        azijuazo.

Aina za Taswira

(i)Taswira za hisi

Taswira hupenyeza hisia na kuzigandisha akilini mwa msomaji au msikilizaji na kunasisha ujumbe wa mwandishi. Taswira hizi hushughulikia hisi za ndani, na kuweza kumfanya msomaji au msikilizaji awe na wasi wasi aone woga, apandwe na hasira, ahisi kinyaa, n.k

mfano:

Akadharau! Siwezi kula chakula kama hicho! Rojorojo nyororo kama limbwata, mfano wa kohozi lenye pumu,liingie katika koo langu lililozoea kuku wa mrija

-Maelezo hayo humfanya mtu akinahi na kutaka kutapika mara akisoma rojorojo, kunyororoka mfano wa kohozi lenye pumu.

(ii)taswira za mawazo / kufikirika

Hizi zinatokana na mawazo yahusuyo mambo yasiyoweza    kuthibitika. Mambo kama kifo, pendo, uchungu, fahamu, sahau, raha n.k

Mfano:

Kifo umefanya nini? Umeninyang’anya penzi langu bila huruma?    kumbuka, nilimpenda nikapoteza fahamu, kifo ukazidi kunidunga sindano ya makiwa?

(iii)       Taswira zionekanazo

Hizi ni picha ambazo hujengwa kwa kutumia vielelezo tunavyovijua vile vinavyofahamika katika maisha ya kila siku.

Mfano:

Dakika haikupita mijusi wawili wliokuwa wamebebana walipita haraka. Midomo yao ilikuwa myekundu. Ghafla walikutana nanyoka aliyeonekana mnene tumboni. Hapana shaka alikuwa amemeza mnyama.

5.Mandhari / mazingira

Ni sehemu ambamo kazi ya fasihi inafanyika. Mandhari yaweza kuwa ya kubuni kama” Kusadikika” na “Kufikirika” au halisi (ya kweli) mfano mandhari ya Dar es salaam, Arusha n.k. kwa Tanzania.

6   Jina lakitabu / Jalada la kitabu

Hapo  tunaoanisha jina la kitabu na yaliyoelezwa ndani ya kitabu hicho.      Mfano”Kiu ya Haki”, jina hili linasadifu vipi yaliyomo ndani ya riwaya hiyo. Je, kweli yaliyoelezewa yanadhihirisha kiu ya haki? Pia tunaangalia picha mbali             mbali zilizochorwa juu ya jalada la kitabu na kutafsiri kifasihi jinsi picha hizo zilivyotumika.

7.Kufaulu na kutofaulu kwa mwandishi kifani na kimaudhui

Hapa tunaangalia ubora na udhaifu wa mwandishi kifani na kimaudhui katika kazi husika. Hapa vipengele vya fani na maudhui huzingatiwa kwa kina ili kuweza kupima umadhubuti wa kazi hiyo na hatimaye kuamua kwa haki kama mwandishi amefaulu au hajafaulu.

MAMBO 5 YA KUZINGATIA KATIKA MAISHA

Utangulizi

Maisha ni muda ambao kiumbe hai anajaliwa kuishi. Ni hali tofauti kabisa na uzima wa milele , kwa kuwa uhai wake una mwanzo na mwisho.
Hasa mwisho unasababisha maswali: kama kila chenye mwanzo kina mwisho, ya nini kuwepo kwake? Kukosa lengo, kuwepo bure, kutokuwa na maana kunamfanya mtu ajisikie mnyonge, pengine akate tamaa ya kuishi, la sivyo ajitose kufurahia mazuri yanayopatikana maishani, lakini bila uwezo wa kuondoa moyoni ule utupu wa maana unaomtia huzuni ya dhati.
Ndiyo sababu maana ya maisha ni mojawapo kati ya masuala makuu ya binadamu duniani: hawezi kukwepa maswali ya kutoka moyoni mwake kuhusu thamani, madhumuni na umuhimu wa maisha yake.

Mambo 5 ya kuzingatia katika maisha:

1.HOFU YA MUNGU;
Hofu ya Mungu : Hii ni ile nguvu ya Mungu ndani ya mtu inayomfanya asitende dhambi (MWANZO 20:11), Neno hilo linatuonesha kisa cha Ibrahimu baada ya kuona kwamba Wagerari hawana hofu ya Mungu ndani yao na watamuua wakijua Sara ni mkewe kwa alivyokua mzuri, aliamua kuwaambia kwamba ni Dada yake. Ibrahimu aliamua kufanya hivyo kulinda uhai wake. Simaanishi kwamba alikuwa sahihi kusema uongo, lakini nilitaka tuone kwamba hofu ya Mungu ikoje.
Ni ukweli usiopingika kwamba, hakuna mwanadamu anayeweza kuishi maisha matakatifu kama hakuna hofu ya Mungu ndani yake ; hofu ya Mungu huletwa na uwepo wa Roho Mtakatifu ndani ya mtu. Ukiona wewe bado unafanya dhambi na huoni moyo wako ukikuhukumu, basi we jua bado unamwitaji Mungu sana. Ingawa wako ambao wakitaka kufanya dhambi wanahisi kuhukumiwa ndani yao ila wanajikaza kutenda dhambi kwa lazima. Ukiona uko hivyo, bado hofu ya Mungu haimo ndani yako.
Mara nyingi mwanadamu anapotaka kufanya dhambi, huwa anatafuta sehemu iliyojificha ili kwamba Mchungaji wake, wazazi, ndugu, jamaa na marafiki wasiweze kumwona.

2.MUDA;
Muda ni kipindi ambacho mtu aidha alifanya, anafanya au anatarajia kufanya jambo fulani. Katika maisha ya kila siku mwanadamu hutegemea sana muda ili kufanikisha malengo yake.

3.MAAMUZI;
Kwanza kabisa maamuzi ni neno kubwa sana na lenye maana nzito kuliko tunayoitumia kila siku. Unaposema umefanya maamuzi maana yake ni umeondoa uwezekano mwingine wowote wa wewe kufanya jambo tofauti na ulilolifanyia maamuzi. Maana halisi ya maamuzi ni kwamba umechagua kitu kiwe hivyo tu, au umeamua kufanya kitu ulichokiwekea maamuzi na sio kitu kingine hasa kinachopingana na hicho.
Lakini katika maisha yetu ya kila siku tunafanya maamuzi na muda mfupi baadae unavunja maamuzi uliyofanya mwenyewe.
Unasema kuanzia sasa nitajisomea na kujifunza kila siku ili kuweza kupata maarifa yatakayoniwezesha kufikia mafanikio makubwa zaidi. Lakini baada ya muda unaanza kuona kujifunza ni jambo la kawaida na kutokufanya tena kila siku. Hapa ndio unaanza kurudi nyuma, na usiposhtuka mapema utapotea vibaya mno.
Kati ya vitu ambavyo ni lazima ufanyie maamuzi katika maisha yako ni kuamua kuwa hautakubali kushindwa katika maisha yako.

4.MARAFIKI;
Marafiki zako wana nguvu ya kukufanya ufanikiwe ama kukufanya ushindwe kufanikiwa.Kuna watu wengi sana ambao wameshindwa kabisa kufikia katika kilele cha hatima zao kwa sababu tu wameendekeza kuwa na marafiki ambao wamekuwa kikwazo kwa maisha yao.Ila kuna wengine wameshindwa kabisa kufikia kilele cha mafanikio yao kwa kushindwa kutumia vizuri marafiki walionao.Siku zote kumbuka kuwa kila rafiki uliye naye lazima anakuathiri kwa namna fulani-Inawezekana akakuathiri kwa uzuri(Positive) ama akakuathiri kwa ubaya(Negative).Kwa sababu hii,ni lazima kila wakati uwe mtu ambaye unatathmini kuhusu maisha yako na wale wanaokuzunguka na jinsi wanavyochangia kukufanikisha ama kukukwamisha.

5.MALENGO;
Kuwa na malengo ni moja ya chachu kubwa ya mafanikio katika jambo lolote unalofanya kwenye maisha. Malengo yanakupa dira maishani mwako na kukuelekeza usiende mrama kwa kukosa mwelekeo. Malengo yanaweza kuwa vitu vidogo tunavyotaka kubadili leo, pia yanaweza kuwa mambo makubwa tunayotaka kuyafanikisha siku zijazo, iwe baada ya mwezi, mwaka, au hata baada ya miaka mitano! Unaweza ukawa na malengo ya aina mbalimbali; ya kiafya, kikazi, kimasomo, kiuhusiano au kibiashara; jambo la muhimu ni wewe kuwa na malengo.
“Funga macho, vuta picha ya magari mawili yanatembea. Dereva mmoja anajua kuwa anatoka kijiji A na kwenda kijiji B, halafu dereva wa pili wala hajui anakokwenda. Kati ya madereva hao wawili, yupi atafika anakokwenda? Bila shaka jibu litakuwa ni dereva A. Kinachowatofautisha ni malengo, dereva wa gari la kwanza anajua kuwa lengo lake ni kufika kijiji B, hapo atatafuta hata njia ya mkato afike, hata kama hajui njia anaweza akauliza watu akaelekezwa. Dereva wa pili hata kama kuna barabara mbele yake anaweza akafika anakotakiwa kwenda, akapapita au akageuza maana hajui anakokwenda”.

HITIMISHO:
Katika maisha ya mwanadamu kuna mambo mengi tunakutana nayo na mengine ni matokeo ya maisha tunayoishi leo hii.
Kuna mambo kama elimu,umri,mapato,matumizi,mahusiano,tabia na n.k yote haya yana athari chanya na hasi katika maisha ya mwanadamu.Ingawa ukiangalia kwa undani utabaini kuwa mambo tuliyotaja yanagusa nyanja zote hizo na kama yakizingatiwa yatamuwezesha binadamu kuyatawala maisha yake.