DHANA YA ALOMOFU

KOZI:       MATUMIZI YA SARUFI

MADA :     DHANA YA ALOMOFU

MWL.ALBERTO SAFARI

SIMU:               0715803005

BARUA PEPE: salbertode@yahoo.com

ALOMOFU

Alomofu ni neno ambalo linatokana na maneno mawili ambayo ni ALO na MOFU yenye maana zaidi ya moja na umbo.Kwa hiyo tunapozungumzia alomofu tunamaanisha maumbo zaidi ya moja/mbalimbali yanayowakilisha mofimu(maana) moja kisarufi.

Alomofu ni vivuli au vipashio au maumbo mbalimbali, yaani {alo}, yanayowakilisha kitu fulani; hapa kitu chenyewe ni mofu.Jumla yavivuli au maumbo husika, husetiri maana moja ya mofu husika, lakini vivuli hivi havina uwezo wa kubadilisha maana ya mofu husika.

ALOMOFU ZA
WAKATI	NAFSI	UREJESHI	UKANUSHI	UTENDESHI
LI KU NA TA	NI TU U M A WA	YE O CHO VYO YO LO PO MO KO	SI HA/HU HA	ISH ESH LISH LESH Z

Jedwali la hapo juu linaonesha baadhi tu ya alomofu za Kiswahili lakini zipo alomofu nyingi mbalimbali.Kumbuka kuwa alomofu ni maumbo mbalimbali yayowakilisha mofimu moja kisarufi

           

 Aina za Alomofu

(i)         Alomofu za Mofu Zenye Maana ya Nafsi

Alomofu za Mofu ya Nafsizinajitokeza katika hali ya umojana wingi kama ifuatavyo:

Alomofu za Mofu ya Nafsi katika hali ya umoja ni:

           

Nafsi ya kwanza (mzungumzaji): {ni}; nafsi ya pili(unayempasha habari): {u};]

Nafsi ya tatu (habari yenyewe), kama ni mtu, alomofu yake ni  {a}, na kama ni kitu, alomofu yake ni {ki} ambayo nayo itajibainisha kwa             mujibu wa ngeli ya kila kitu husika katika mazungumzo kati ya nafsi ya kwanza na ya pili.

Alomofu za Mofu ya Nafsi katika hali ya wingi ni:

Nafsi ya kwanza (mzungumzaji): {tu;

Nafsi ya pili (unayempasha habari): {m}

Nafsi ya tatu (habari yenyewe), kama ni mtu, alomofu yake ni  {wa},na kama ni kitu, alomofu yake ni {vi} ambayo nayo itajibainisha kwa mujibu wa ngeli ya kila kitu husika katika mazungumzo kati ya nafsi ya kwanza na ya pili.

(ii)        Alomofu za Mofu Zenye Maana ya Njeo   

Baadhi ya Alomofu zinazowakilisha mofu ya njeo sambamba na      njeo husika ni:            

MOFU YA NJEO	ALOMOFU	NJEO
	{-na-}	iliyopo
	{-li-}	iliyopita
	{-ta-}	ijayo

           

 (iii)      Alomofu za Mofu ya Masharti/Kutegemeana/Shurutia

Mofu ya masharti/kutegemeana/shurutia inaweza kuwakilishwa na alomofu, yaani maumbile/vivuli mbalimbali vya mofu ya masharti/kutegemeana. Ni mofu ya masharti au kutegemeana kwa sababu jambo mojawapo kati ya mawili yanayotakiwa lazima liwepo ndipo jambo la pili lifanyike, vinginevyo, mambo hayafanyiki.

Mfano:

Alomofu {-ki-}, {-nge-}, {-ngali-}, [-japo-}, {endapo}, nk. katika:

                       

Bwana Nihuka akija ICE, atakutana na Dakta Nchimbi.

Bwana Nihuka angekuja ICE, angekutana na Dakta Nchimbi.

Endapo Bwana Nihuka atakuja ICE, atakutana na Dakta Nchimbi.

Bwana Nihuka angalikuja ICE, angalikutana na Dakta Nchimbi.

Ajapo Bwana Nihuka ICE, atakutana na Dakta Nchimbi.

Ilivyo hapa ni kwamba {-ki-}, {-nge-}, {-ngali-}, [-japo-}, {endapo} zote ni alomofu ambazo zinasetiri maana ya mofu moja ambayo ni ya mashariti; ni mofu ya mashariti kwa sababu Bwana Nihuka hawezi kukutana na Dakta Nchimbi mpaka hapo atakapokwenda ICE. Kwa maana nyingine, kukutana kwa Bwana Nihuka na Dakta Nchimbi kunategemea kitendo cha Dakta Nchimbi kuwepo ICE na Bwana Nihuka kwenda hapo ICE. 

(iv)       Alomofu za Mofu ya Kutendea {i}

Mofu ya Kutendea {i}inaweza kuwakilishwa na alomofu nne zinazojitokeza katika mazingira kifonolojia wakati wa unyambulishaji wa mofu za vitenzi vyenye asili ya  Kiswahili; nazo ni {i}, {e}, {li}, {le}.

(a)     Alomofu {i} ya Mofu ya Kutendea {i}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti katika mzizi ambao una irabu ama /a/, au /i/, au /u/; kwa mfano: 

         paka => {pak} + {a} => pakia => {pak} + {i} + [a}.

         kata =>  {kat} + {a} =>  katia =>  {kat} + {i} + [a}.

         lima => {lim} + {a} => limia => {lim} + {i} + [a}.

         zima => {zim} + {a} => zimia => {zim} + {i} + [a}.

         funga => {fung} + {a} => fungia => {fung} + {i} + [a}.

         suka => {suk} + {a} => sukia => {suk} + {i} + [a}

         nk.

(b)     Alomofu {e} ya Mofu ya Kutendea {i}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti katika mzizi ambao una irabu ama /e/, au /o/; kwa mfano:

         teka => {tek} + {a} => tekea => {tek} + {e} + [a}.

         tenda => {tend} + {a} => tendea => {tend} + {e} + [a}.

         toka => {tok} + {a} => tokea => {tok} + {e} + [a}.

         soma => {som} + {a} => somea => {som} + {e} + [a}.

         nk.

(c)     Alomofu {le} ya Mofu ya Kutendea {i}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na irabu ama /e/, au /o/; kwa mfano:

         zoa => {zo} + {a} => zolea => {zo} + {le} + [a}.

         toa => {to} + {a} => tolea => {to} + {le} + [a}.

         nk.

(d)    Alomofu {li} ya Mofu ya Kutendea {i}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na irabu ama /a/ /i/ au /u/.; kwa mfano:

         kaa => {ka} + {a} => kalia => {ka} + {li} + [a}

         zaa => {za} + {a} => zalia => {za} + {li} + [a}

         kimbia => {kimbi} + {a} => kimbilia => {kimbi} + {li} + [a}

         tia => {ti} + {a} => tilia => {ti} + {li} + [a}

         pakua => {paku} + {a} => pakulia => {paku} + {li} + [a}

         tua => {tu} + {a} => tulia => {tu} + {li} + [a}

(v)     Alomofu za Mofu ya Kutendeka {ek}

Mofu ya Kutendeka {ek}inaweza kuwakilishwa na alomofu nnezinazojitokeza katika mazingira kifonolojia wakati wa unyambulishaji wa                                                                                                                                              mofu za vitenzi vyenye asili ya  Kiswahili; nazo ni {ik},{ek},{lik} na {lek}.

(a)     Alomofu {ek} ya Mofu ya Kutendea {ek}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti katika mzizi ambao una irabu /e/; kwa mfano:

         penya => {peny} + {a} => penyeka => {peny} + {ek} + [a}.

         sema => {sem} + {a} => semeka => {sem} + {ek} + [a}.

(b)     Alomofu {ik} ya Mofu ya Kutendea {ik}hutokea iwapo mzizi             wa kitenzi unaishia na konsonanti na ambao una irabu /a/,/i/,/na/,/u/ kwa mfano:

         kata => {kat} + {a} => katika => {kat} + {ik} + [a}.

         lamba => {lamb} + {a} => lambika => {lamb} + {ik} + [a}                                                        

pika    => (pik)  +  (a) =>  pikika

vuta    => (vut)  +  (a) => vutika

(c)     Alomofu {lek} ya Mofu ya Kutendea {ek}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na irabu /o/; kwa mfano:

         toboa=> {tobo} + {a} => toboleka => {tobo} + {lek} + [a}.

         zoa => {zo} + {a} => zoleka => {zo} + {lek} + {a}.

(d)     Alomofu {lik} ya Mofu ya Kutendea {ek}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na irabu /u/; kwa mfano:

         chukua=> {chuku} + {a} => chukulika => {chuku} + {lik} + [a}.

         sahau=> {sahau} => sahaulika => {sahau} + {lik} + [a}.

(vi)       Alomofu za Mofu ya Kutendesha {esh}

Mofu ya Kutendesha {esh}inaweza kuwakilishwa na alomofutano zinazojitokeza katika mazingira kifonolojia wakati wa unyambulishaji wa mofu za vitenzi vyenye asili ya Kiswahili; nazo ni {ish},{esh}, {iz}, {lish} na {lesh.

(a)              Alomofu {esh} ya Mofu ya Kutendesha {esh}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti katika mzizi ambao una irabu /e/. au /o/; kwa mfano:

            weza=> {wez} + {a} => wezesha => {wez} + {esh} + [a}.

            enda => {end} + {a} => endesha => {end} + {esh} + [a}.

            lewa => {lew} + {a} => lewesha => {lew} + {esh} + {a}

           

            choka => {chok} + {a} => chokesha => {chok} + {esh} + [a}.

            koma => {kom} + {a} => komesha => {kom} + {esh} + [a}.

           

(b)        Alomofu {ish} ya Mofu ya Kutendesha {esh}hutokea iwapo mzizi wa kitenzi unaishia na konsonanti katika mzizi ambao una irabu /a/. /i/, au /u/; kwa mfano:

            kata => {kat} + {a} => katisha => {kat} + {ish} + [a}.

            lamba => {lamb} + {a} => lambisha => {lamb} + {ish} + [a}.

            lipa => {lip} + {a} => lipisha => {lip} + {ish} + {a}.

            funda => {fund} + {a} => fundisha => {fund} + {ish} + {a}.

            fumba => {fumb} + {a} => fumbisha => {fumb} + {ish} + {a}.

 (vii)     Alomofu {fy},  {vy}, {sh}, {z} ya Mofu ya Kutendesha {esh}

Utokeaji waalomofu {fy},  {vy}, {sh}, {z}ya Mofu ya Kutendesha {esh}

haufuati kanuni zinazotabirika; kwa mfano:

           

            ogopa => {ogop} + {a} => ogofya => {ogo} + {fy} + [a}.

            lewa => {lew} + {a} => levya => {le} + {vy} + [a} = lewesha

            shuka => {shuk} + {a} => shusha => {shu} + {sh} + {a}

            = shukisha.

            Lala => laza

(viii)     Alomofu {e}, {i} za Mofu Tamatishi {a}

Ieleweke kwamba vitenzi asilia vyote katika Kiswahili huishia kwa kiambishi [a], na kwa hiyo, kuitwa Kiambishi Tamati {a} ambacho kazi yake kubwa kuyakinisha tendo linaloashiriwa na kitenzi husika katika hatua yake ya mwisho ya matumizi katika sentensi. Kwa mantiki hiyo, kiambishi tamati hiki huitwa Mofu Tamatishi {a}. Mofu tamatishi hii ina alomofu zake ambazo ni {e} na {i}.

(a)        Alomofu {e} ya Mofu Tamatishi {a}

Alomofu {e} ya mofu tamatishi {a}, hutokea wakati mofu tamatishi {a} inapoashiria tendo la kuiamrisha nafsi ya tatu,kwa mfano:

Kitenzi	Tendo la Kuiamrisha Nafsi ya Pili	Tendo la Kuiamrisha Nafsi ya Tatu
Kukimbi-a	kimbi-a	akimbi-e
Kulip-a	lip-a	Alip-e

nk.

(b)        Alomofu {i} ya Mofu Tamatishi {a}

Alomofu {i} ya mofu tamatishi {a}, hutokea wakati mofu tamatishi {a} inapoashiria tendo la kukanusha ambalo hufanywa na nafsi zote tatu  katika umoja na wingi wake, kwa mfano:

Tendo la Kuiamrisha Nafsi ya Pili	Kukanushwa kwa Tendo na Nafsi Zote Tatu – Umoja	Kukanushwa kwa Tendo na Nafsi Zote Tatu – Wingi
kimbi-a	Nafsi -1: sikimbi-i Nafsi -2: hukimbi-i Nafsi -3: hakimbi-i	Nafsi -1: hatukimbi-I Nafsi -2: hamkimbi-i Nafsi -3: hawakimbi-i
lip-a	Nafsi -1: silip-i Nafsi -2: hulip-i Nafsi -3: halipi-i	Nafsi -1: hatulip-I Nafsi -2: hamlip-i Nafsi -3: hawalipi-i